User:Yerevantsi/sandbox/PoghosPetros

Saints Peter and Paul Church, Yerevan

Efforts to rebuild and backlash

https://www.gov.am/files/meetings/2010/4638.pdf https://web.archive.org/web/20250329185709/https://www.gov.am/files/meetings/2010/4638.pdf

Գործադիրը փոփոխություն է կատարել իր նախկին որոշումներից մեկում, որով հաստատվել էր Երևան քաղաքի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական ցուցակը։ Կառավարությունն ընդունել է «Մոսկվա կինոթատրոն» ՍՊԸ տնօրենության առաջարկությունը Երևանի Աբովյան 18 հասցեում գտնվող սեփականության իրավունքով ընկերությանը պատկանող «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճի շենքի զբաղեցրած հողատարածքը անհատույց` սեփականության իրավունքով օտարել Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնին` նախկինում խորհրդային իշխանության կողմից քանդված Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցու տեսքին համապատասխան տեղում նոր եկեղեցի կառուցելու համար։

Ionesyan, Karine (2 March 2010). ""Rob Peter to pay Paul?": Senior architect opposes church reconstruction at cinema's expense". ArmeniaNow. Archived from the original on 2016-03-12.

Abrahamyan, Gayane (29 April 2010). "Urban Dispute: Public Council advocates for preserving Moscow summer hall". ArmeniaNow. Archived from the original on 2010-12-07.

"Pave Paradise and Put Up a... Church?". Tert.am. 17 March 2010. Archived from the original on 3 April 2020.

Danielyan, Gayane (10 March 2010). "Մտավորականները հորդորում են չքանդել «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճի շենքը". azatutyun.am (in Armenian). RFE/RL. Archived from the original on 3 April 2020.

Nurijanyan, Lilit (17 March 2010). "Պողոս-Պետրոս եկեղեցի, թե՞ ամառային դահլիճ". Hetq (in Armenian). Archived from the original on 3 April 2020.

"Մոսկվա կինոթատրոնի ամառային դահլիճի տեղում հնարավոր է վերականգվի Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցին" (in Armenian). Armenpress. 17 March 2010. Archived from the original on 3 April 2020.

Samvel Karapetyan (author)

Sos Sargsyan

«Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճի տեղում կառուցվելու է Սբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցին http://www.panarmenian.net/arm/news/45429/ https://archive.ph/1rAXo https://web.archive.org/web/20250429174513/https://panarmenian.net/m/arm/news/45429

«Մոսկվա» կինոթատրոնի տարածքում եկեղեցի է կառուցվելու https://news.am/arm/news/15282.html https://web.archive.org/web/20250123091958/https://news.am/arm/news/15282.html https://archive.ph/hofb9

Ուրվագծվում է «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճի ճակատագիրը https://www.azatutyun.am/a/1980875.html https://web.archive.org/web/20250215231214/https://www.azatutyun.am/a/1980875.html https://archive.ph/ynyrB

Մոսկվա կինոթատրոնի բացօթյա դահլիճ. չքանդել, թե՞ եկեղեցի https://www.aysor.am/am/news/2010/03/10/moscow-cinema-church/122933 https://web.archive.org/web/20250123100913/https://www.aysor.am/am/news/2010/03/10/moscow-cinema-church/122933 https://archive.ph/MeSEY

Կինո Մոսկվան` կենդանի պատմություն https://mediamax.am/am/news/yerevan-XX-century/5055 https://web.archive.org/web/20250222113328/https://mediamax.am/am/news/yerevan-XX-century/5055/

Հայաստանի կառավարությունն աջակցում է «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճի տեղու https://news.am/arm/news/16898.html https://web.archive.org/web/20250123105354/https://news.am/arm/news/16898.html

«Բոլորս մանթո ենք» https://web.archive.org/web/20250123134245/https://www.aravot.am/2010/03/17/355279/ https://archive.ph/8pJuN

Հանրային խորհրդում շարունակվում են «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճի տեղում Պողոս-Պետրոս եկեղեցու կառուցման քննարկումները https://armenpress.am/arm/news/595665.html https://web.archive.org/web/20250123112220/https://armenpress.am/hy/article/595665

Չքանդել «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճը. պահանջում են վարչապետից ու կաթողիկոսից https://tert.am/am/news/2010/03/09/moskva/115937 https://archive.ph/PS1qt

Հանրային խորհուրդը քննարկեց «Ամառային դահլիճի» հարցը https://tert.am/am/news/2010/03/16/publiccouncil/118176 https://archive.ph/QVGra

«Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճը ոչ թե եկեղեցու, այլ երիտասարդական կենտրոնի կվերածվի https://www.tert.am/am/news/2011/05/18/kinomoskva/282615 https://web.archive.org/web/20250329185419/https://tert.am/am/news/2011/05/18/kinomoskva/282615

Արա Ռուբենի Սիմոնյան [1]. Միաժամանակ կառաջարկեի Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցու կառուցման համար օգտագործել «Մոսկվա» կինոթատրոնի եւ «Երեւան» հյուրանոցի միջեւ գտնվող, տարիներ շարունակ քարուքանդ եւ անխնամ վիճակում գտնվող հատվածը: http://www.parliament.am/transcript.php?day=27&month=04&year=2010&lang=arm&view=print https://web.archive.org/web/20250329185405/http://www.parliament.am/transcript.php?day=27&month=04&year=2010&lang=arm&view=print https://archive.ph/T7P88

sources

Երևանն ունեցել է վաղ միջնադարին և ավելի ուշ ժամանակներին պատկանող բազմաթիվ հուշարձաններ՝ Պողոս-Պետրոս եկեղեցի (IV—V դ.)

այսպիսով, հանգում ենք այն եզրակացության, որ երկրաշարժից առաջ Երևանի գլխավոր եկեղեցիները, որոնք նկատի է ունեցել Զաքարիա Սարկավագը, եղել է ս. Պողոս-Պետրոսը, Ձորագյուղի առաջնորդական եկեղեցին և Զորավորը, որոնք գոյություն են ունեցել երկրաշարժից առաջ։ Այդ եկեղեցիներիում պահվում էին 70-ից ավելի հին հայերեն ձեռագիր գրքեր։ [եղել են նաև Կաթողիկեն... և այլն]

Պողոս-Պետրոս եկեղեցի, գտնվում էր այժմյան «Մոսկվա» կինոթատրոնի տեղում և համարվում էր կառուցված XVII դարի վերջերին։ Կառուցման ստույգ թվականը հայտնի չէր։ Միայն գիտեին, որ կառուցվել է 1679 թվականի մեծ երկրաշարժի ժամանակ կործանված նույնանուն տաճարի տեղում և իր պատերին ունի նորոգության երկու արձանագրություն. մեկը 1778 և մյուսը 1811 թվականների։

Տաճարի արտաքին տեսքն անհրապույր էր. պատերը շարված էին մաքուր տաշված տուֆ քարով, բայց ճարտարապետական որևէ գեղեցկություն չունեինք։ Իրավացի է Երվանդ Շահազիզը, երբ խոսքն ընդհանրացնելով գրում է, որ «Երևանի եկեղեցիները դրսից գեղեցկության տեսակետից այնքան էլ հաճելի տպավորություն չեն թողնում սովորական դիտողի վրա»։

եկեղեցին իր արտաքին տեսքով մի ընդարձակ դահլիճ էր, երկու զույգ սյուներով, որոնք նրան երեք նավի էին բաժանում արևելքից դեպի արևմուտք ձգված։ Արևելյան ավագ խորանի հյուսիսային և հարավային կողքերին ուներ քառակուսի հատակաձևով երկու ավանդատներ. Եկեղեցին փոսի մեջ էր և նրա թիթեղյա երկթեք տանիքը, որ XIX դարի կարկատան էր քարե սալածածկ տանիքի վրա, անշքացնում էր առանց այն էլ պարզունակ արտաքին տեսքը։

Բազիլիկ ոճի տաճարներ շատ են կառուցվել Հայաստանում, բայց բոլորն էլ 4-6 դարերում միայն։ Հետագայուն այդպիսի տաճարներ չեն շինվել մինչև 17 դարը, երբ ինչ որ չափով եռանավ բազիլիկ տաճարները հիշեցնող նորերը կառուցվեցին, բայց մեծ մասամբ հների հիմքերի և այլ մնացորդների վրա։

Այդպես էլ եղել է այստեղ։ Պողոս-Պետրոս եկեղեցում հնից մասեր էին պահպանվել ավագ խորանի կողքերին և արևելյան ավանդատների մեջ (արևմտյան ավանդատներ չուներ)։

Եկեղեցու բեմրի կողքերի առաջակարկառ մասերի երեսին ի հայտ եկան տարբեր ժամանակներում նկարված վեց շերտ նկարներ, որոնցից վերին երկուսը պաստառի վրա, իսկ ներքին չորսը որմերի սվաղի վրա։ Վերինները XIX դարի Էին, իսկ ներքևինները՝ հին ժամանակների։ Ամենատաիկնը, ինչպես ենթադրում են արվեստի և նկարչության պատմաբանները, պատկանում Էր VI դարին կամ VII֊ի սկզրներին: Մինչ այդ, եկեղեցու պատերը մերկ են եղել և սվաղ չեն ունեցել։ Ստորինը բուսական զարդագոտի Է, իսկ մյուս շերտերինը՝ Պողոս և Պետրոս առաքյալների դիմանկարը, որոնց և, ինչպես հայտնի Է, նվիրված Է եղել եկեղեցին։

Այդ որմնանկարներից մեկի վրայի Շ և Ձ գրերը (երրորդ շերտ) ոմանք թվական կարծեցին, որ ստացվում էր մեր 1131-ը (շձ = 580 + 551 = 1131), այդ գրերին հաջորդող այլ գրեր Էլ կային, որոնցից կազմում Էին Իւանէ անունը, բայց դա ակներև սխալ Էր, որովհետև այդ նկարը արված Էր յուղաներկով, որն այն ժամանակ դեռևս հայտնի չԷր։

Պողոս-Պետրոս եկեղեցու որմնանկարները խնամքով, շերտ առ շերտ հանվեցին այդ գործի լավագույն մասնագետների կողմից, Յուկինի ղեկավարությամբ և այժմ պահվում են Հայաստանի թանգարաններում (ստորինը՝ պետական պատկերասրահում, իսկ մյուս շերտերր՝ Հայաստանի պատմության թանգարանում)։ Դրանք հայկական որմնանկարչության մնացորդների մեջ ունեն իրենց պատվավոր տեղը, և Երևանի միջնադարյան պատմության համար բացառիկ արժեք են ներկայացնում։

Պողոս-Պետրոս եռանավ մեծ եկեղեցու գոյությունը ցույց է տալիս, որ Երևանը V—VI դդ. մեծ բնակավայր է եղել և, ըստ երևույթին, Պողոս-Պետրոս եկեղեցին այն ժամանակ քաղաքի միակ տաճարը չէր։ Եղել են նաև նշանավոր եկեղեցիներ, որոնց մասին ունենք միայն անուղղակի տեղեկություններ։ Այսպես, օրինակ, 607 թվականին նորընտիր Աբրահամ կաթողիկոսը Դվինում ժողով է հրավիրում Հայաստանին Բյուզանդիային անցած վայրերի հոգևորականների մասնակցությամբ, որտեղ ժողովականները որոշում են ընդունում հաստատուն մնալ հայկական դավանանքին և նզովում են բոլոր տեսակի հերձվածողներին: Այդ ժողովին Երևանից, որ բյուզանդական մասի մեջ էր մտնում, մասնակցել են երկու վաներեց։ Նշանակում է, այդ ժամանակ Երևանն ունեցել է առնվազն երկու խոշոր եկեղեցիներ, որոնցից մեկը Պողոս-Պետրոսն է եղել, իսկ մյուսը, հավանարար, այժմ հետադարյան վերակառուցումներով մեղ ծանոթ եկեղեցիներից մեկը, բայց չգիտենք թե որը։

destruction

Dolukhanian, Lola (2008). "Մի հուշարձանի քանդման պատմությունը. Պողոս-Պետրոս եկեղեցի [History of destruction of a monument: Paul-Peter Church]". Etchmiadzin (in Armenian). 64 (8). Mother See of Holy Etchmiadzin: 91–113. archived

Kertogh, Stepan (1998). "Երևանի եկեղեցիների ավերումը [The destruction of churches of Yerevan]". Etchmiadzin (in Armenian). 54 (7). Mother See of Holy Etchmiadzin: 99–106. archived

Abrahamian

Abrahamian, Levon (2011). "Yerevan Sacra: Old and New Sacred Centers in the Urban Space". In Darieva, Tsypylma; Kaschuba, Wolfgang [in German]; Krebs, Melanie (eds.). Urban Spaces After Socialism: Ethnographies of Public Places in Eurasian Cities. Campus Verlag. p. 135. ISBN 9783593393841.

other

"St. Peter and Paul Church". yerevan.am. Yerevan Municipality. Archived from the original on 3 April 2020.

"Two destinies: Saint Paul and Peter and Saint Holy Mother-Catoghike churches". yhm.am. Yerevan History Museum. 27 December 2011. Archived from the original on 3 April 2020.

Հին Յերևանը / by Շահազիզ, Յերվանդ Additional authors: ՀՍԽՀ Լուսժողկոմատ -- Գիտությունների ինստիտուտ Published by : Տպ. Պետհրատ, (Երևան :) Year: 1931 https://haygirk.nla.am/upload/1512-1940/1901-1940/hin_erevany_1931.pdf https://web.archive.org/web/20250217054622/http://haygirk.nla.am/upload/1512-1940/1901-1940/hin_erevany_1931.pdf

Թադևոս Հակոբյան. ԵՐԵՎԱՆԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ (1500–1800 ԹԹ.) http://armenianhouse.org/hakobyan-t/yerevan/index.html

Երվանդ Շահազիզի վկայությամբ 1923 թվականին Երևանից հավաքվել և Էջմիածնի ձեռագրատանն են հանձնվել 78 ձեռագիր, որոնցից 25-ը պահվում է Կաթողիկե եկեղեցում, 20-ը՝ Պողոս-Պետրոսում, 7-ը՝ ս. Սարգսում, 21-ը՝ ս. Հովհաննեսում, 2-ը՝ Զորավորում, իսկ մնացած 3-ը՝ Նորքում։ Դրանք եղել են ավետարաններ, աստվածաշունչ, ճաշոցներ, մաշտոցներ, նարեկ, հայսմավուրք և այլն11։ [11 Երվանդ Շահազիզ, Հին Երևանը, էջ 227։]
Մենք տեսանք, որ Երևանում բավական երկար ժամանակ ապրել է Նաղաշ Հովնաթանը՝ Հովնաթանյան նկարիչների ականավոր ներկայացուցիչներից մեկը։ Նա, ըստ մասնագետների կարծիքի, իր կատարած նկարներով զարդարել է վերականգնվող եկեղեցիները՝ Պողոս– Պետրոսի, Կաթողիկեի և մյուսների ներքին պատերը։

Gallery

https://archive.ph/mRn7t
https://archive.ph/lOI6M
https://archive.ph/AUnwO
https://archive.ph/hcwEa
https://archive.ph/qhKF3
https://archive.ph/sm4Hr
https://archive.ph/4O4jt
https://archive.ph/og5kg 
https://archive.ph/S7IM5
https://archive.ph/LE8Dl
https://archive.ph/opRjJ
https://archive.ph/XJRTG
https://archive.ph/6XzJc
https://archive.ph/Vbzxd
https://archive.ph/Jpzle
https://archive.ph/LE8Dl
https://archive.ph/JdyBp
https://archive.ph/wHCs5
https://archive.ph/89B47
https://archive.ph/fzPp0

Bibliography

• Ghafadaryan, Karo (1969). "Երևանի միջնադարյան հուշարձանները [Medieval monuments of Yerevan]". Lraber Hasarakakan Gitutyunneri (in Armenian) (1): 73–93. (archived)